Thuật ngữ “plagiarism” (hoặc động từ “plagiarize”) ngày càng được biết đến nhiều ở Việt Nam sau khi rất nhiều trường đại học đã áp dụng công nghệ để phát hiện các hành vi “đạo văn” đối với bài viết, công trình nghiên cứu của người khác. Nghe qua thì plagiarize có vẻ cũng giống một hành vi xâm phạm quyền tác giả nhờ, nhưng thật ra hai cái chẳng liên quan gì đến nhau. Hồi học ở Đức, khi đọc giáo trình “Copyright Law: A Contemporary Approach – 2nd Edition” của GS. Robert Brauneis và Roger E. Schechter (trang 239-240), mình đã rất hứng thú về câu chuyện này, và sẽ cố gắng diễn đạt lại nó dưới góc độ của Luật SHTT Việt Nam để mọi người dễ hình dung.

Xâm phạm quyền tác giả là việc thực hiện trái phép các quyền độc quyền mà pháp luật trao cho tác giả và/hoặc người sở hữu quyền tác giả. Ví dụ Điều 20 Luật SHTT trao cho chủ sở hữu quyền tác giả các độc quyền như sao chép, làm tác phẩm phái sinh, phân phối bản sao v.v. Thực hiện mấy hành vi đó mà không xin phép thì nhìn chung bị coi là xâm phạm quyền tác giả.

Plagiarism thực ra cũng là một tập hợp các hành vi vi phạm, nhưng không phải là với pháp luật, mà là với các quy tắc đạo đức học thuật (academic integrity). Các quy tắc đó có thể là: (i) nếu trích nguyên văn câu này trong một bài báo của Giáo sư A thì phải credit cho A và đặt cái câu đấy trong ngoặc kép; hoặc (ii) nếu lập luận dựa trên một quan điểm khoa học đưa ra bởi A, mà quan điểm đó không phải là hiểu biết thông thường, thì cũng phải credit cho A đầy đủ.

Một hành vi có thể bị coi là plagiarize mà lại không phải là xâm phạm quyền tác giả. Ngay ở ví dụ trước đó, việc lập luận dựa trên quan điểm khoa học đưa ra trước đó của A mà không credit thì sẽ bị coi là plagiarize, nhưng lại không phải là xâm phạm quyền tác giả vì “quan điểm khoa học” tự thân nó không được bảo hộ bởi quyền tác giả. Ngược lại, cũng có hành vi xâm phạm quyền tác giả nhưng lại không bị coi là plagiarize. Ví dụ, tôi viết một luận văn, sau đó tôi trích dẫn một mạch hơn chục trang của một bài nghiên cứu trước đó của A, để trong ngoặc kép và credit đàng hoàng. Plagiarize không? Không (ít nhất là theo những quy tắc về plagiarism mà tôi biết). Xâm phạm quyền tác giả không? Rất có thể, vì những trường hợp như vậy rất khó để được coi là một trường hợp “trích dẫn hợp lý” và không phải xin phép, không phải trả tiền theo Điều 25.1(b) Luật SHTT. Nhưng nếu trong ví dụ đó, tôi không để trong ngoặc kép hoặc không credit đầy đủ cho A, thì tôi đã đồng thời xâm phạm quyền tác giả và plagiarize.

Túm lại, nếu vẽ một biểu đồ Ven, xâm phạm quyền tác giả và plagiarism sẽ dẫm lên nhau một tí, nhưng về bản chất, hai khái niệm không liên quan gì đến nhau.

© Minh Hung Tao. 2020. All Rights Reserved.